KUR’AN’DA HUKUK, DÖNEMSELLİK ve EVRENSELLİK…

KUR’AN’DA HUKUK,
DÖNEMSELLİK ve EVRENSELLİK…

Kur’an; vahyedildiği toplumun her çeşit durumunu düzenlemiştir.
Peygamberin yaşadığı Arap toplumunun, tarihten ve dinlerden gelen birikiminden güncel hayata, pratiğe aktarılan her durumu gerektiğinde, dönemsel adalet algısı/kabulü içinde yeniden biçimlendirmiştir.
Kitapta dönemsel pratiklerle ilgili düzenlemelerin bulunması; Arap toplumunda olup da farklı dönemlerde ve farklı toplumlarda olmayan bu pratiklerin/durumların yaşanmasını (meşru-kabul) kılmaz.
Örneğin, Kur’an’ın kölelik-cariyelik veya çok eşlilik düzenlemeleri.
Eğer Kur’an, köleler veya cariyeler hakkında hukuki bir düzenleme getirmişse bu, "bugün de köleliği geri getirelim, konu hakkındaki düzenlemeleri uygulayalım" demek değildir. Veyahut da, köle-cariyelerle ilgili hukuki bir düzenlemenin Kur’an’da var olması, Kur’an’ın köleliğe izin verdiği, aynı düzenlemelerin her dönemde de uygulanabilirliği anlamını önümüze koymaz.
Çok evlilik de aynıdır. Kur’an’da bu konuda öneri, çözüm veya sınırlar varsa; "o halde bunları uygulamak için çok evliliği geri getirelim" denilemez. Tam aksine Kur’an, insanlığı; fıtri arayışlar ve mücadele süreciyle (bilgi,çatışma) ulaştığı adalet algısı (meşruiyet) ve tecrübesi düzeyinden geri döndürmez.
Örneği verilen konuların tarihsel süreçteki hukuki dönüşümleri veya benzer durumdaki hukuki kazanımlar (haklar) asla geri alınmaz.
Kur’an, vahy sonrası bütün dönemleri ve toplumları, hukukta “adalet ilkesine” bağlar.
Kitaptaki hem yerel-dönemsel hem de evrensel hukuk düzenlemelerinin yaklaşımları ontolojik dayanaklara bağlıdır.
Bu dayanaklar, bütün hukuksal alanları kapsayan adalet ilkesiyle;
1- Çözümler getiren (Birden fazla tercih)
2- Sınırlar koyan (Haramlar veya yasaklar)
3- Öneri/tavsiyeler, içeren bir yöntem/yaklaşım şeklindedir.

HAC ve KURBAN

SİYASİ ve SOSYO-EKONOMİK BİR İBADETTİR

İnsan Hak ve Hürriyetleri İçin Bir Sığınma Evi Olan Kâbe’yi, Ağlama Duvarı ve Mezbahaya Çeviren Din Aliminin Gölgesinde; Hac ve Kurban…

Kâbe’ye sunulmuş kurbanları da (hedy) kapsayan “hac” ibadeti; aslında seçilmiş “siyasal çevrenin/yönetici toplumun” önemli ve her yıl yaptığı bir kongredir.  Bu toplantıda Yüce Allah, dünyanın dört bir yanından gelen Müslüman halklar ve yöneticilerinden; haccın vazgeçilmez sembollerinin (şiarların) korunmasını ve onlara bağlı menâsıklerin/ibadet usullerinin gerçekleştirilmesini ister. Burada kazanılan bilgi ve şuurlar dünyanın her bir yönüne taşınır. (Bakara suresi-198-200, Hac suresi-32).

Bu yolla hac; İslam’ın siyaset felsefesi ve iktisat politikasını, yerel ve küresel ölçekte dünya Müslüman toplumunun güncel algısına yerleşmesini sağlayan bir eyleme ve ibadete dönüşür. Evet, bu toplantı benzetmede yakışık almasa da bir BM toplantısı veya onu aşan bir organizasyon olmalıdır. (BM, küresel güçlerin çıkarları için örgütlenmiş uluslar arası ve şeytani politik bir kurumdur.)

Oysa İslam; mülkiyetin halka ait olması, yoksulluğun giderilmesi, barışın sağlanması ve adaletin/insan hak ve hürriyetlerinin yeryüzüne yerleşmesini amaçlamıştır. Haccın şiarları incelendiğinde bütün bu hedefler için konulduğu ve kapsamının bunlardan ibaret olduğu açıkça görülecektir…  

Öyleyse “hac” her yıl; bütün Müslüman toplumları ayrı ayrı temsil eden siyasal çevrenin (yöneticilerin), akademik düzeyde yaptıkları çeşitli oturumların siyasi ve ekonomik değerlendirme sonuçlarını, politik işbirliği kurumsal kararlarına bağlayan uluslararası bir toplantıya dönüşmelidir.  

Gerçek böyleyken ne yazık ki din alimleri, haccın bu önem ve amacını kavrayamadığı; diğer ibadetleri yozlaştırdığı gibi, bu uluslararası ortak ibadeti de “dinsel düşünüş” algısı ve uydurma rivayetler (hayvan kesme ve zemzem içme) argümanıyla gerçek amacından koparmıştır. Din adamlarının bütün çabalarına rağmen, dindarın zihninde; hac öncesinde var olan mülkiyet (iktidar ve iktisat felsefesi) bilinciyle sonrası arasında ilerleme adına bir fayda oluşturulamaz.[i]

Bu siyasi ve ekonomik kongre günleri Kur’an’da, Arapların örfi olarak kullanıp bildiği Hicrî takvime göre Şevval, Zilkâde ayları ile Zilhicce ayının ilk 10 günüdür. Kâbe’ye hac için gelen Müslümanların, bu zaman diliminde “ihrama girmekle” birlikte; bilmeleri ve ortak uymaları gereken temel kurallar Bakara suresi 197. Ayette şöyle bildirilir:

“Hac, malûm aylarda olur. Kim o aylarda hacca niyet ederse bilsin ki hacda ne kadınla buluşma vardır, ne kötülükte bulunma, ne de kavga ve dövüş. Hayra dair ne işlerseniz Allah bilir. Yol azığı hazırlayın. Şüphe yok ki azıkların hayırlısı da sakınıp çekinmedir. Ey aklı eren temiz kişiler, sakının benden.”

Çoğu, dönemsel Arap cahiliyesi güncel tutumlarını, ticari ve sosyo-politiğini düzenleyen hac ayetleri; üzerinde çalışma yapılmadan modern dönemlere birebir aktarılmak istenmektedir. Din alimlerinin bu şabloncu ve dogmatik geleneği, hac ibadetinin ve Kur’an’ın anlaşılmasında yine en büyük engeldir…   

Haccı yalnızca bir ahiret/mahşer provası ve bir tapınma/uyuşma (afyon alma) eylemine dönüştüren din alimleridir. Evet, başta siyasal ve birçok alanın bilgisinden yoksun olan çoğu yaşlı nüfustaki Müslüman halkın, bu uluslararası siyasi toplantıya (Zilhicce ayı 10-13. günlerinde ısrarla) gitmekteki canhıraş girişimi de aynı din aliminin oluşturduğu örneği bulunamaz bir ironidir. Halbuki iki ayı aşıp geniş bir zamana yayılmış olan “ihrama girme” günlerini, saplantılı din aliminin reddiyesiyle “seçilmiş yöneticilerin toplantı günlerine” sıkıştırarak dindarı zora sokması ise ayrı bir zihin travması sayılmalıdır.

Diğer taraftan hacca giden bu dindarların önceden, “nesnel bir Tanrı, canlı bir Peygamber” imgesi arayışına ve bunlara kavuşma psikolojisine sokulması da işin cabasıdır. Bu yüzden Beyt-i Haram’ı gören her dindar; olağanüstü coşku patlaması yaşayıp, gözü yaşlı duygusal bir seremoniye kapılarak siyasal ve sosyal olgular dünyasından tamamen kopar. Ülkelerine döndüklerinde, dünyevi/yersel olaylara karşı çaresizleşmiş bu hacıların tutumları ise; siyasi ve iktisadi alandan ciddi bir uzaklaşmaya girmiş olmalarıdır. Oysa hac ibadeti bunun tam karşıtı durum için vardır. Müslüman toplumların bölgesel-küresel, siyasi ve ekonomik sorunlarının belirlenip konuşulması; eldesinin küresel işbirliği ve kurumsallığa dönüştürülmesi çabasıdır…

Din alimi, haccın İslam’da oluşturduğu siyasal ve ekonomik bir “Küresel Müslüman Birliği” eylemi amacı konusunda; “mucizeci/majik zihniyeti” yüzünden algı ve yorum eksikliğine düşer. Bu eksikliğiyle ürettiği Kur’an dışı retorik ve algıyı Müslüman halka da dayatır. Böylece, Kâbe’yi sadece bir ağlama duvarına çevirir. Müslüman hacıların bu toplantıdan dönüşte yurtlarına getirdikleri; siyasal ve sosyo-ekonomik işbirliği kararları yerine, zemzem bidonları ve hurma paketleri olur. Yine bu hacıların en büyük karı, hüzünle dökecekleri gözyaşı ve özlem dolu bir hac tekrarı vardır. Sonuçta İslam alemine hacdan kalan; Allah ve Resul’ünden “ayrılmış” gurbet kuşları ve dinsel arabesk düşkünleridir…

"Kurban" gerçek anlamına taşındığında, önümüze infaklarla oluşturulmuş yüzlerce milyarı aşan miktarda nakdi birikime sahip “küresel bir yardım kurumu kasasının” çıktığı görülecektir. Hanif olan müminlerin evrensel bir iyiliğe; gönüllü ve zorunlu(vicdani) bir katılımıdır bu. Evet, kurban müminler için vazgeçilmez bir ibadettir. Dünya ve ahiret hayatı için bir ahlak/erdem; takva ölçüsüdür. Bölgesel ve küresel sosyo-ekonomik paylaşım ve dayanışma organizasyonuna yürekten bir katılımdır. (Hac Suresi-35)

Kurban, bireyin yasal/meşru yollarla kazandığını veya helal şartlar içinde gösterdiği ekonomik faaliyetinden elde ettiği “ihtiyaç fazlasını” (artı ürününü) toplumdaki (önce yakın, sonra uzak çevresinde) ihtiyaç duyanlara cömertçe devretmesidir. Bu ibadet, bireyin toplumuyla bütünleşme (sosyalleşme) girişimidir. Böylece birey, toplumun (Allah’ın rahmet ve rızasına) sevgi ve koruyucu gücüne kavuşmuş olacaktır. Öte yandan artı kazancın ihtiyaç sahipleriyle paylaşılması (kurban), bireysel tüketim ya da bencillik dediğimiz bir çeşit psikolojik bozukluğu da ortadan kaldıracaktır. Yine Kur’an’daki kurban; stok ya da kenz denilen ekonomik/mal ve finans dolaşımına engel olan psikolojik duvarları da yıkma eylemidir...

Kurban ve hac olgusunun anlaşılmasının birinci yolu, Hz. Adem’in iki oğlundan; ikinci yolu ise tarihte devrimci bir karakteri temsil eden Hz. İbrahim’den geçer.

Yüce Allah, Kur'an'da Hz. Adem'in yeryüzündeki beşeri tarihinin uygarlığa geçtiği ilk dönemlerindeki (iki) oğullarından birer "kurban" istendiğini bildirir. Onlar da Allah’a (kendi topluluklarına) yaklaşmanın/bütünleşme ve dayanışmanın bir gereği olarak bu ekonomik katılıma zorunlu şekilde dahil olurlar. Muharref Tevrat’ta yazılanın aksine, Kur’an’da bu kurbanların (kazanç bağışının) içeriği/nevi belirsizdir. Bu durumda akla gelen, fazlasını toplumla paylaşılacak kazancın; “bireyin öz emeğiyle dönemin ekonomik faaliyetlerinden elde ettiği her çeşit ihtiyaç ürünleri” kastedilmiştir. Böylece Ademoğullarından biri, Allah’a yaklaşma (kurbanen); merhametli, erdemli ve adil olma/takva yoluna girmiş olmalıdır…   

Maide Suresi-27:

"Oku onlara Âdem'in iki oğluna ait gerçek haberi. Hani onlar, Tanrıya yaklaşmak için (elde ettikleri kazançlarından) sunmuşlardı da birininki kabul edilmiş, diğerininki reddedilmişti. Kurbanı kabul edilmeyen diğerine; ‘Seni mutlaka öldüreceğim.’ O da; ‘Allah ancak, kendisinden çekinenlerin kurbanını kabul eder.’  demişti."

Beşeri köklerimizdeki kurbanla ilgili bu ve devamındaki ayetlerin konusu, Ademoğullarının tarihsel ekonomik tutumlarını ve karşılıklı siyasal mücadelelerini içerir.[ii]

Güçlü bir varsayım/tez olarak; yalnızca avcı-göçebe topluluk (Tek ümmet; Yunus suresi-19) halindeki Ademoğullarından biri(kısmı)nin diğer(ler)inden tarımsal üretime ve şehir kurmaya geçerek ayrışması, Kur’an’daki bu “kurban teklifi” alegorisiyle açıklanabilir. (Maide suresi; 27-31)

Ademoğullarının kurbanla imtihanı; beşer tarihinin derinliklerinde, uygarlığın başlarında gerçekleşen sosyo-ekonomik/neolotik devrimle yaşanan fiziki ayrışmayla başlayan, yağmacı ve ölümcül saldırıların din dilindeki öyküsüdür. Kendilerinden “istenen birer kurban” muhtemelen, yeryüzündeki iktisadi faaliyet tercihlerinin; “doğayı tahrip ve hazırı tüketme” yerine “doğayı koruma ve tarımsal üretime/berekete” dayalı bir yaşam tarzına geçilmesinin istenmiş olmasıdır.

Bu kurban isteği olayında, “yerleşik hayata ve tarımsal üretime” geçen Ademoğlu(ları)nın kurbanı “kabul edilmiş” sayılmalıdır. Çünkü tarımsal üretim, doğadaki canlılık (hayvan-bitki) düzeni ve döngüsüne katkıda bulunan bir iktisadi faaliyet tarzıdır. Kurbanı “kabul edilmeyen” Ademoğlu(ları) ise; avcı-göçebe yaşam tarzına devam eden(ler) olmalıdır. Çünkü “avcılık ve toplayıcılık” doğal yaşam/ekosisteme (hayvan-bitki çoğalma döngüsüne) zarar veren; üretip paylaşacak artı üretim tarzının aksine bir tutumdur...  

Bu öykülemenin ışığında verili tarih penceresinden görünen; avcı toplumların, yerleşik (tarım) toplumlarının hazır ürünlerini yağmalamak için onları öldürmeye kadar varan saldırılarına tanık oluruz…

Ademoğullarının durumu böyleyken; bir hayvanı, Allah’ı razı etmek için kanını ve etini ona sunmak kurban değildir. Kurban, ihtiyaç fazlası helal kazancın (ayni veya nakdi) her çeşidinin ciddi ölçüde gönülden bir cömertlikle halka (Allah’a) devredilmesidir. (Hac Suresi-37)

Hz. İbrahim ve Kurban;

Yüce Allah, Hz. İbrahim’in oğlu İsmail’i gelecek çağlara ibret ve yasa olacak bir sembol (şiar) yapmıştır. Kur’an’da Hz. İsmail’in; babası tarafından kurban seçilmesi (ZEBİH) olayı her çağa hitap edecek bir metaforla/teşbihle anlatılır… (Saffat Suresi; 100-108)

Hz. İbrahim, kavmiyle giriştiği siyasal tevhid (haniflik) mücadelesinde onların dinleri (iktidar ve inançları) hakkında çok büyük “zihinsel çatışkı” (paradoks) oluşturacak tartışmalar üretmektedir. Bunlardan sadece bir tanesi; hemen hemen her Müslüman’ın Kur’an’dan bildiği “put kırma” olaydır. Kavmi puthaneyi terk ettiğinde yaptığı bu eylemin ardından, yaşadığı sorgulanma sırasındaki tartışmada kullandığı tasvirler ve yöntemin; “kurban kesme” olayında da aranması gerekir. Hz İbrahim’in bu yöntemi, dönemin iktidarlarına karşı gösterdiği devrimciliğinin büyük yürekliliği ve zekice planlarını içerir. (Bkz. Enbiya Suresi; 57-63)

Din aliminin alegori yanılgısı;

Din alimlerinin çoğu, Kur’an’daki müteşâbih ayetlerin tevilini; sofistike ve dogmatik olarak sürdürdükleri için, Hz. İbrahim’e iftira sayılabilecek birçok iddiayı da yüzyıllardır yazılı ve sözlü olarak devam ettirirler…  

Bu yazıda değineceğimiz, İsmail/kurban olayının dışında kalan ve “Hz. İbrahim’in; yıldızlara bakarak Allah’ı bulma, atıldığı ateşin göle ve gül bahçesine dönüşmesi, kafasını koparttığı kuşları diriltmesi” gibi mucize denilen gerçekdışı tevillere yorumlanan müteşâbih-mesâni kıssalar başka bir makalede incelenecektir.

Eski Samiler ve Babil inanışlarında, çeşitli tanrılara (krallarına) şükretmek, onları memnun veya teskin etmek için “ilk doğan erkek çocuklar, ergenliğe yeni girdiklerinde” bu batıl tanrılar için düşüncesizce kurban/katledilmekteydi…

Eski Mezopotamya’nın ve Antik Samilerin “tanrılara insan kurbanı” geleneğini yıkan ve caniliğe son veren Kur’an’daki bu kıssa, alegorik anlatım sanatına başvurulmuş öykülemeden sadece biridir. Evet, birçok müfessir ve din alimi; Kur’an’ın sıkça başvurduğu, “müteşâbihen-mesâni” özelliğinden olan bir anlatım tarzının kullanıldığı bu kurban devrimi “alegorisini” ne yazık ki kavrayamamıştır.

Alegori, sözlükte;  bir yaşantı veya bir davranışın daha iyi kavranmasını sağlamak için bunları göz önünde canlandırıp dile getirme sanatıdır. Ya da bir sanat eserindeki ögelerin gerçek hayattan bir şeyleri temsil etmesi durumudur.

Bu tanıma göre “Hz. İsmail’in kurban edilme olayının” iç yüzü şöyle anlaşılmalıdır:

Yüz yıllardır (ilkel) inançları için, birçok baba birçok evladı yürekleri sızlatan bir yöntemle katletmiştir. Hem de yıllarca özlemle bekledikleri ilk doğan oğullarını; küçücük bir bebekken kucaklayıp kokladıkları, öpüp okşadıkları minik yavrularını. Ne zaman ki bu biricik oğulları; güçlü ve kopmaz bir sevgiyle babalarının arkasından koşarken, tam da işlerine destek çıkacakları “gencecik çağlarına” ulaşmışken hemen boğazlayıverirler… İşte o zaman “şeytani ve acımasız” tanrıların kadim dini, bu “biricik” sadakat dolu evlatları hunharca alıp götürürdü şu aşağılık dünyadan…  

Eski Samiler ve Babillilerin sıklıkla yaşadıkları bu kurban sunma olayındaki kişiler ve izlenen aşamalarındaki alegori kahramanları; birbirlerine içtenlikle bağlı bir “baba-oğul olan İbrahim ve İsmail” yapılmıştır. Burada metafor şudur; “Hz. İbrahim, herhangi bir Babilli, oğlu İsmail ise kadim kurban (zebih) herhangi Babilli bir gençtir.” Bu peygamber ve oğlu, “tarihteki bütün yürek parçalayıcı ikiliyi” katil-maktul olan baba-oğulları temsil eder. Gerçekte ne İbrahim rüya görmüştür ne de İsmail yüzükoyun yere kapanmıştır! Zaten bu büyük bir imtihandır ve asla bir peygambere yakışmayan bir inanıştır. Olayda Hz. İbrahim, tıpkı Babilli bir babanın yaptığı gibi “rüya ve batıl kurban ritüelinin” aynı/tıpkı aşamalarını uygulamış ve İsmail’le birlikte bu alegorinin kahramanı olmuştur.

İşte belki de binlerce yılda binlerce kez yaşanan bu ızdıraplı ve acımasız katliam; büyük devrimci “Hanif İbrahim” ve ilk oğlu İsmail’in kurban olayı anlatımıyla cahiliye geleneğindeki Araplar ve takipçileri arasında artık son bulacaktı. Antik çağdan devreden bu ilkel mirasın kalıntıları; Mekke’de yeniden doğan İslam’ın Peygamberiyle böylece yeniçağlara bir “kurban devrimi sembolü” olarak bildirildi. 

Yüce kitabımız Kur’an, Müslüman/hanif bir toplum oluşturma modelini; antik çağda Hz. İbrahim üzerinden biçimleyip sonraki çağlara aktarmıştır. Yani Hz. İbrahim bir “haniflik” sembolüdür. Kavram olarak dinde, Hakka ve doğruya yönelme durumudur. Haniflik “tek olan Allah dışında başka tanrılar kabul etmeyen” anlamında olup, Hz. İbrahim (as) kıyamete kadar tek tanrılı dinin köklü temsilcisidir. (Âl-i İmran Suresi-95, Enam Suresi-161)

İnsanlığın uygarlık öncesindeki (ilkel dönem) birikimi olan; inanış, tapınma ve yaşayış biçimleri (kısaca din) Antik çağa aktarılmıştır. Modern ve bilim çağının devraldığı dinsel birikim ise bir “Antik çağ” tecrübesidir. Hz. İbrahim bu din tecrübesini, İlahi rehberliğin eşliğinde ana çizgileriyle yenileyip belirleyen bir peygamberdir. Haniflik, insanlığın binlerce yılda ürettiği uygarlığı, dinsel açıdan olumluya çeviren ve vasat olan tek yoldur.

Antik çağda, Babil’de yersel tanrılara/krallara ait put ve inanış geleneğini yıkmayla başlayan Hz. İbrahim’in tarihsel siyasi çıkışı, Mekke’de “siyasi bir toplantı evi” inşasıyla devam eder. Yine Mekke’de sürdürdüğü bu haniflik/yenilenme hareketiyle Ademoğullarından gelen kadim “kurban” olgusunu da biçimlendirir. Hz. İbrahim’in Kâbe’de biçimleyip yenilediği kurban eylemi, Kur’an’da “hedy” kavramıyla özetlenir. Hedy bir semboldür. (Seçilmiş kurban) Zebih olan İsmail'in yerine konan ve yersel tanrılara adanmış "insanı kesmeyi" ortadan kaldıran bir sembol. Antik çağda yersel tanrılar için, kıymete değer bir canlının (genelde genç bir insanın) kesilmesine dönüşen ritüel/törensel kurban eylemi; Eski dünyanın ve Mezopotamya’nın bu acımasız geleneği, Hz. İbrahim’in gerçekleştirdiği bu devrimle son bulmuştur…

Kur’an’da kurban olarak bir hayvanın kesilmesi talimatı bulunmaz. Yani “kurban kesin” şeklinde İslami literatüre/ıstılaha, Kur’an’dan gelen hiçbir kavram yoktur. Varsa bu, din alimlerinin zorlayıcı bir çıkarsaması ve uydurmasıdır.[iii]

Hac suresi 34. ayette Hz. İbrahim sembolünden; hedy (kurbanın)dan söz edilir, ancak bunlar için dahi ayette “kesin” emri yer almaz. Hacdaki bu kurban olgusu, İbrahimî devrimin/geleneğin bir şiarı olarak; asla ve kati surette “insan kesimi” eylemine geri dönülemez şiarının korunması içindir. Hacca gitmeyenler, bu sembolün (hedy) yerine geçecek “helal kazançlarından oluşan cömert infaklarını” Kâbe’ye göndeririler. Eğer Kâbe’de bir kesim yapılacaksa da bu, zaten günlük veya rutin et ihtiyacı için, rızık olarak var olan evcil besi hayvanları olmalıdır. Kur’an, dönemsel olan bu toplu hayvan kesimine ve bu sırada eksik bırakılan duruma müdahale eder. Zaten Arap örfünde Kâbe’ye adanan, boyunlarına kurbanlık işareti bağları asılmış ve sıra sıra dizilmiş hayvanlar topluca kesilmektedir. İşte bu adet üzere kesilen hayvan (hedy)ların üzerine “Allah'ın adının anılması, etinin yenilmesi ve yoksula yedirilmesi” kuralı istenir. (Hac suresi-28).

Günümüzde hala, bu cahiliye dönemi Arap ve Yahudi geleneğinin/toplu kurban kesiminin sürdürülmesi; yine din aliminin uydurma rivayetlere dayanan vehimleri yüzündendir. Kurbanla ilgili ayetlerin çağımız algısı, “kurban kesimin sadece Kâbe’de ve her ulus için birer veya tüm ümmet için bir adet evcil-semiz hayvanla sınırlanıp” Hz. İbrahim’in “Zebih İsmail” sembolünü korumak amacıyla olmalıdır. Kâbe dışında, “kurban” amaçlı hiç bir kesim Kur’an’da yer almamaktadır. (Ayrıca Kur’an, hacla ilgili ayetlerde ‘av hayvanları’ kavramını da tartışmaya açmıştır. Yani doğal yaşamdaki kara canlıları, artık rızık/besin kaynağı olmamalıdır. Evcil hayvanların çoğaltımı ve ıslahı yolunu öğrenen insanın bu doğa kıyımından acilen uzaklaşması gerekir.)  

Hac suresi 34 ve 35. ayetler durumu netleştirmektedir. Kur’an dikkatli okunduğunda; günümüzdeki her toplumu/ülkeyi temsilen bir nusuk/ibadet; hedy adama yeri belirlenmesi istenir. Bu mensek/ibadet yeri; insanlar tarafından yapılan (ayni veya nakdi) infak/hedy hesaplarının herkese açık, bilinir ve görünür olması demektir. Yani Beyt’in kasasına giren paraların hangi ülke veya şahıstan ve hangi miktarda olduğunun bilinmesi; harcamaların da şeffaf bir şekilde yapılması önemlidir.

Toplumların/halkların bağışlarıyla Beyt-i Atik kasasında birikip KÜRESEL MÜSLÜMAN BİRLİĞİ yardım bütçesi her yıl yeniden oluşturulur ve tamamı harcanır. İnsanlık, infaklarını ve kurban/artı ürünlerini Kâbe’ye gönderirler. Ve Beyti Atik, insanlık için maddi manevi bir sığınma evi olmalıdır. İnsanlığın her türlü sıkıntı ve ihtiyaçlarına (ekonomik-politik-askeri ve siyasal destekle) buradan cevap verilmelidir…

Haccın ve kurbanın kabulü, Müslüman toplumların Beyt-i Atik merkezli; siyasi ve ekonomik örgütlenme gücüyle oluşan barışçıl çabaları ve yeryüzündeki fesadı bitirmeleriyle ancak gerçekleşecektir...

---

[i] Mülkiyet konusu için bkz/Mülk Hacı Emmi’nin mi, Allah’ın mı? http://kazimbayar.blogspot.com/2012/06/mulk-kimin-emminin-mi-g-20-cetesinin-mi.html

[ii] Bu konuya iktisat tarihi ve siyasal bilimler yönünden yorum getiren makale için bkz. TARİHTE MÜLKİYET KAVGASI-2- http://kazimbayar.blogspot.com/2012/08/tarihte-mulkiyet-kavgasi-2-otziyi-habil.html

[iii] Kevser suresi ve kurban yorumu için bkz;

http://kazimbayar.blogspot.com/2012/08/mekkeninofkesi-kevser-ya-da-direnisnahr.html

 KUR’AN’I ANLAMAK -1-

İslam dini konusunda doğrulara ulaşmanın yolu, öncelikle yüce kitabımız Kur’an’ı Kerim-i doğru anlamaktan geçer. Kur’an’ı anlamak için de birden fazla konu hakkında (ön) bilgi sahibi olmak gerekir. Bunların başında akla ilk gelen, Arap dili edebiyatı ve Peygamberimizin hayatıdır. Devamında, derin bir tarih bilgisi (İlkçağ ve inanışı/mitolojisi);  nüzul esnasındaki Arap toplumunun etnik kültürünü besleyen dinsel birikimi, zihnimizde etraflıca çözümlenmiş olmalıdır. Fakat bu ikisi (dil ve tarih) de tek başına yeterli değildir.  Psikoloji, sosyoloji, siyasal bilgiler ve iktisat biliminin yanı sıra fen bilimleri de bu konunun vazgeçilmez zorunlu alanlarıdır. Şayet bütün bu disiplinler ve ilişkili alanları, bir arada ortak bir çalışma yürütmüyorsa “insanlığı yeniden inşa eden” bu İlahi kitabın, hakkıyla (layıkıyla) anlaşılması mümkün olmayacaktır.

Kur’an’ın anlaşılması, topluma aktarılmasındaki birinci rol ve görev nedense hep din adamlarına tevdi/terk edilmiştir. Oysaki Kur’an, siyasi/yönetsel, ekonomik ve hukuksal alanda devrimci bir “adil düzen kurucu” olmakla beraber; gezegende en gelişmiş beyine ve psikososyal üstünlüğe sahip bir canlıyı, yani insanı (dünya ve ahiret için) her konuda doğruya yönlendiren rehberliği de üstlenmiştir.  Kur’an’ın bu temel amacı, epistemolojik açıdan “din alimlerini” aşan bir durumdadır.

Birçok bilim ve tecrübe alanlarından mahrum/yetersiz olan bir din aliminin tek başına ortaya koyduğu dinsel algı çerçevesi, kesin ve açık bir söylemle; Kur’an’ın anlaşılmasının önündeki en büyük engeldir.

Din alimlerinin tarih boyunca yapmış olduğu asli işi, insan toplulukları ve üyeleri arasında ortak değerler dizisi/bütünü olan “dini” her çeşit iktidar ve siyaset felsefesi için araçsallaştırıp, yönetsel erke angaje etmek/bağımlı hale getirmek; yine onu, hep bir “itaat/tapınma kültüne” (afyona) dönüştürmek olmuştur. Ya da özündeki saklı acizlikten gelen “tapınma olgusunu” gizemli bir retorikle/din diliyle ortaya çıkartıp dindarlaştırdığı insanı; Allah’la beraber, iktidar ve yersel kutsallar için de boynu bükük, çaresiz/mahzun bir kula çevirmiştir. Uygarlık tarihi bunun örnekleriyle doludur (bu, çok tanrıcı veya tek tanrılı bütün dinler için geçerlidir).

Hâlbuki insanı akla/düşünmeye ve özgürlüğe/putları inkâra çağıran Kur’an, her çeşit bilim dalından Müslüman bilgeye (ulûl'elbâb) kendisini anlama ve yayma görevi verir. Öyleyse Kur’an’ın anlaşılmasını yalnızca din aliminin tekeline (sofistike zihniyetine) terk etmek, bu konunun birincil taraflarına; biz Müslümanlara ve Kur’an’a yapılmış en büyük zulümdür! (Bkz. Sad Suresi-29)

Evet, bugün İslam dininin ya da Kur’an’ın anlaşılması konusunda sorunlar ve Müslümanlar arası ayrılıklar yaşanıyorsa bunun baş müsebbibi/sorumlusu, yolumuza ilk çıkan “din alimleridir.” Onların sahip olduğu ezoterik ve sanrılı birikimleri, inandıkları/mezhep ve kanaatleri, hep bu anlaşılmaz/aşılmaz problemin üretici kaynağıdır. Bununla da kalmayıp kutsanmış kimliğiyle “Kur’an’ın anlaşılamazlığı” konusunu, topluma telkin ederek bu handikabı yine kendisi oluşturur. Ayrıca geçmiş ve günümüz birçok din alimi, bu “anlama ve ayrılık problemini” insanların; bir iman-inkar tercihine ve “bilgi-algı çatışma sorunsalına” havale ederek, işin içinden kolayca sıyrılma yeteneğine de sahiptir. Ama bu sorunun, tarafların bilgi-algı çatışkısından; yanlış anlama ve eksik bilgi aktarımından kaynaklandığının da farkında değildir. (Bkz. Bakara-2, Furkan-33)

Ne yazık ki bugün Kur’an’ın anlaşılmasının önüne geçen beşeri İslam kaynakları/külliyatı, yine din aliminin tekelinde üretilmiştir. Bu kaynakların oluşum sürecinde, “yorumsama ve çıkarsamada” kullandığı düşünsel yönteminin sabit ve katı kuralcılığı; sade Müslüman’ın Kur’an’ı anlama yolundaki beklentisinde, yine onu temel belirleyici ve yetkin konuma yükseltmiştir...

Son olarak din alimi, sınırlı bilgisi ve dogmatik düşüncesiyle İslam dini hakkında insanlığın zihninde oluşturduğu muğlak/belirsiz ve yüz yıllardır değişmeyen bu perspektifini acımasızca sürdürür.

Bu problemin çözümü ise; farklı bilim alanlarında uzmanlaşan Müslüman bilgelerle işbirliği içindeki/organize olmuş sağ duyulu din alimlerinin (ilahiyat akademisyenlerinin) gün yüzüne çıkacak fedakâr çabalarını beklemektedir…

Bu eleştirinin ardından “dinsel düşünüşten” ayrılıp, farklı bir pencere açarak Kur’an’ı anlama yoluna oradan bakmaya çalışalım. Belki de bir din alimi olmayan/Ümmi Peygamberimiz Hz. Muhammed (as), Mekke’de bu yolu izlemişti…

Süre gelen bir sosyal yapıdaki değerler ve kuralların değişimi, eskinin yerine yenilerinin (üstün olsa da) toplum tarafından özümsenmesi zor bir süreçtir. Yine bir toplumsal yapıdaki sorunların entelektüel düzeyde belirlenmesi; karşıt fikirlerin gün yüzüne çıkması ve çözüme götürecek tartışmaların yapılması için özgür ortamlar gerekir.  

Yerleşik anlayışın; toplumsal ve ona ait kurumsal değer yargılarının değişimi, uzun bir zaman dilimi içinde bir den fazla kuşağı kapsayacağı gerçeği ise ayrı bir kaçınılmazdır.

Uzun ve farklı devirler boyunca toplumlara dayatılan, “içerilmiş sorunlu egemen yasaları” ancak bunlara karşıt olan devrimci fikirler, görünür ve tartışılır hale getirip değiştirebilir. Fakat çözüme götüren devrimci fikirler, ortaya çıktıkları her zamanda mevcut statükoyla karşı karşıya kalır. Değişimin önündeki tutucu ve sert direnişe karşı; bu yeni fikirlerin, “farklı kültürel coğrafyalara ve farklı etnik ortamlara” taşınması, onların kılgılı hale gelmesinde büyük fırsat ve imkânlar sağlar. Devrimci söylemlerin (zaman ve toplumsal) yer değiştirmesi; toplumbilimsel bir yenilenmeye uygulanabilirliği ve dinamiklerinin dönüştürücü etkisi açısından onları, daha güçlü ve daha verimli hale getirebilir…

Nitekim “Devrimci İslam’ın” söylemleri için, bu zaman ve toplum değiştirme tecrübesini; başta Habeşistan’a yapılan, sonra da Peygamberimiz ve beraberindeki bazı Müslümanların Medine’ye hicretiyle süren ilk örneklerinde belirgin şekilde, sonraki yüzyıllarda ise tanıştığı farklı kültürel coğrafyalardaki sonuçlarında da görebiliriz…

Mekke’nin statükocu “muhafazakâr din (şirk) savunmasıyla” saldırıya geçen muhalefeti protesto eden peygamberin, toplumsal bir değişim/dönüşüm dinamiği için “Medine’ye Hicreti” o gün için yeterli olmuştu. Fakat İslam’ın bütüncül olarak anlaşılması, farklı etnik ortamlarda ve toplumsal alanların tümünde ortak bir paradigmaya dönüşüp kurumsallaşması için; diğer (coğrafyalara) toplumlara ve çağlara (yüz yıllara) yayılıp yaşanması sürecine ihtiyacı olacaktı.

Aksi halde İslam, Hicaz çöllerinde ve Arap toplumunun kısır -dar ve mitolojik- algısı içerisinde birkaç yüz yıl içerisinde eriyip tükenecekti…

Çünkü İslam’ın insana ve topluma yönelik “evrensel; yakın ve uzak yönergelerinin” yaşanması ve tamamının gün yüzüne çıkabilmesi için, o günkü Arap toplumu ve altyapısı; Kur’an’ın sahip olduğu aşkın bilgi felsefesi için olgun bir zemin değildi. İlk yıllarında, iman ve cesaret konusunda seçkin bir topluluğa sahip olması İslam’ın en büyük şansıydı. Ancak dünyevi toplumsal sorunların hepsini kapsayan, adil çözümsel içeriğin kanıtlamasına bu dar çerçeveli sosyal ve siyasal dönem yeterli değildi. Bu yetersizliğin arkasında gerek çağın gerekse coğrafyanın, bilimsel birikiminin ve büyük devlet geleneğinin olmayışından kaynaklanan; basit sosyoekonomik ilişkilere ve ilkel siyasal yapısına bağlı hukukunun durgunluk ya da yokluk derecesindeki zayıflığı vardı. Oysa daha vahiy yüzyılının çok öncesinde Arap olmayan siyasi coğrafyalar, Arap şehir uygarlığından katbekat ileriydiler. Daha işin başında, sahip olduğu zengin Arap dili ve güçlü anlatım retoriğiyle Kur’an rehberliğinin Arap coğrafyasıyla sınırlı olmadığı açıkça belliydi…

Bu sebeple Kur’an’ın; her çağa ve her topluma özgü bilimsel, kültürel ve dinsel birikim algısıyla yüzleşeceği ve bu birikimlere karşı başat olması ise mutlak bir gereklilikti. Aksi durumda, farklı toplumsal ihtiyaçları ve dönemsel gelişmeleri ıskalayıp, anakronik duruma düşecekti. Kur’an’ın anlaşılması ve özgün medeniyetler inşa etme özelliğinde bir kitap olduğu gerçeği; maalesef din alimlerinin mucizeci/mitolojik ve dogmatik “dinsel düşünüş” algısı yüzünden bazı dönemin Müslüman toplumlarınca hiç fark edilemedi...

Kur’an’ın farklı çağlarda ve farklı etnik toplumlarca anlaşılması ve hayata kılgılı/uygulanabilir olma özelliği, “evrensellik” olarak açıklanır demiştik. Bu özelliğine bağlı olarak Kur’an ayetlerini; içerik ve dil-anlatım yöntemindeki farklılıklar bakımından üç ana gruba ayrıldığını, yine Kur’an’ın kendi kavramlarına bakarak şöyle sıralayabiliriz.

1- Toplumların zaman, kültürel ve etnik algı farklılıklarına bağlı olmayan; insanın ve evrenin var oluş ilkelerinin ve amaçlarının değişmezliği “muhkem” ayetlerin konusudur. Bu ayetlerin tevili/yorumsanması; gerekmez ve mümkün değildir. Çünkü tevhid, iman, ahiret, risalet ve ahlak olgusu değişmez evrensel gerçekler/doğrular kabul edilir.

2- Dönemsel (sosyal, siyasi ve ekonomik) yapıya ve bilgi felsefesine bağlı olarak, kültürel birikim ve algı farklılıkları için; yasalar ve hukuk yargılarının (ahkâm) çıkarsama/tevillerin kaynağı olan, “öncül genel hukuk ilkelerinin” aslına benzeşen anlamından uzaklaşmadan, dönemsel anlayışlara uyarlanma esnekliğe sahip özellikteki “müteşâbih” ayetlerdir. Bunlar; alanlarında köklü bilgiye sahip (sağduyulu din alimi ve farklı bilim dalından akademisyen) “Müslüman bilge” insanların; üzerinde ortak çalışma yapıp ve söz söyleyebilecekleri ayetlerdir.

3- Epistemolojik düşünsel algı farklılıkları için; yine dil ve kavrama esnekliği sağlayan/katmanlığa sahip “iç içe teşbihler” içeren ayetler, “müteşâbihen mesânî” olanlardır. Anlatımda her türlü edebi sanat kullanılarak, tarihi olay ve öykülere derin felsefi içerikler yüklenmiştir.  Dönemsel düşünüşe göre her seviyedeki insan, bu iç içe teşbihli “misal ve kıssalardan” kendisi ve toplum için her çeşit düşünce ve davranış alanına uyarlanabilecek ahlaki dersler çıkaracaktır. Bu müteşâbihen mesânî (iç içe mecazlı) sıfatı; sözcükleri anlamı dışında ve dönemsel düşünüş farkına göre, her bir konuya uygun sembolü ve uygun mecazları kullanarak yapılan hitabet sanatının Kur’an’daki adı olmalıdır…

Bilindiğinin aksine, Kur’an’ın içerik açısından anlaşılması ve sorun çözücü toplumbilimsel ve yönetsel yasalara (bireysel eğitim ve ahlak kuralları, hukuk kuralları, kanunlar, aile düzeni, toplumsal örgütlenme vb) dönüşmesi, bir dönemde/aynı kuşakta ve aynı coğrafyada olupbittiye getirilmesi mümkün değil ve kabul edilemezdi…  

Her ne kadar geçmişten/tarihten önümüze gelen “Asrı Saadet” dönemi gibi bir modelleme olsa da bu, sonraki farklı Müslüman toplumları yanılsamaya götüren yalnızca bir ütopyadır. Bu dönem, yapısal olarak daha üst düzeydeki toplumlara model olacak; siyasi ve hukuki değişimlere model-altyapı olabilecek sosyoekonomik bir duruma da sahip değildir. Peygamberimizin bu “örnek süreç/kesitin” içinde olması o dönem toplumunu mütekâmil ve eleştirilmez yapmaz. (Bkz. Ahkâf Suresi-9)

Nitekim peygamberimizin vefatıyla (hemen) sonraki yıllarda, Asrı Saadet (mensupları) toplumu; içerilmiş dönemsel etnik, siyasi ve hukuki sorunlarını yine kendisi aşikâr etmişti… (Bkz. Müslüman halklar tarihi; Cemel Vakası, Sıffin Savaşı, Hz. Hüseyin’in şehadeti, diğer hilafet mücadeleleri vb. siyasi olaylar).

Bu, toplumbilimsel yasalardaki değişim dinamiklerinin içselleştirilemeyişinin bir sonucudur. Yüzyıllar boyunca birikmiş “kolektif kültür/bilinç” 20 yıl gibi kısa bir sürede hemen terk edilecek değildir. (Örneğin; kölelik, cariyelik, çok eşlilik, yargısız infaz, baskıcı yasalar, yönetsel sorunlar, zekâta (vergiye) isyan, iktidar savaşları, mezhepsel ayrılıklar vb. Kur’an’dan uzaklaşmaya ya da ona uyumsuzluğa kanıtlardır. Bütün bu olumsuzluklar, maalesef söz konusu dönemde doğan kuşaklara aittir.) Bu durumun sebebi, toplumsal örgütlenmeyle (ümmet) gerçekleşen güçlü bir siyasal değişim ve genişleyen coğrafyanın getirdiği “faydalara” karşı izlenen politikalarda, bilinçaltı bir Arap kültürüne/asabiyetine gizli bağlılığın cezası olarak yorumlanabilir. Çünkü bu toplum Kur’an’ı az bir boyuttan; kendi dar (dinsel algı, sosyo-ekonomik, hukuk vs. ) çevrelerinin dönemsel bilgileri içinde anlayıp yaşamışlardı. Ancak İslam, korunan Kur’an’la başka toplumlar coğrafyasına ve farklı kültürler algısına taşınarak bu lokal sorunu yıllar içerisinde aşmayı başardı.

Fakat bu ilk dönem Müslümanları; Allah’a imanda, Peygamber’e itaat ve şirke karşı mücadelede, ahlak ve ibadette; vahyin toplumsal bilince yerleşip korunması ve diğer coğrafyalara aktarma süreçleri açısından muazzam bir ayrıcalığa ve güzelliğe sahipti.

 Korunan Kur’an, kıyamete kadar uzanan evrensel bir klavuzdur. Yalnızca VII. yüzyıl Araplarına vahyedilmiş bir kitap değildir. Çağlar boyunca insani/toplumsal tüm değişkenleri biçimlendirecek öğreti ve özelliğe sahiptir. Bu tanım ve özellik Kur’an’ın kendi ifadesiyle “muhkem ve müteşâbih” özelliklerdeki ayetlerine dayandırılmaktadır..

Evrensel/cihanşümul özellik; bütün insanlığa/tüm zaman ve coğrafyaları kapsayan hidayet rehberi demektir. Bu sebeple Kur’an ayetlerinin bir kısmının müteşâbih olması zorunlu bir ilkeselliktir. Aşağıda açıklamak ve ayrıntılandırmak üzere “müteşâbih ayetlerin” iki kısımda olduğunu söyleyebiliriz.  Bu olgu, hem dilsel ve etnolojik hem de tarihsel ve siyasi coğrafyayla ilgili kültürel bir algı farklılığı için gerekli bir postulattır. Böylece Kur’an, toplumsal algı ve ihtiyaçlara göre çıkarsama (istihraç) yapılacak bir mükemmelliğe sahip olmuştu...

Kültürel altyapıları farklı toplumların, “VII. yüz yıl Araplarına” indirilmiş bu vahyin; kavranıp uygulanması açısından zorunlu olan başka bir ön kabulü/postulatı daha olmalıydı. Müteşâbihlikle beraber, kendisinin “mesânî” dediği; diğer bir özelliği daha içermeliydi Kur’an. Bu (mesânî) özellik Kur’an’ı ikili, yani kutuplaşan, karşıt yönlerden (farklı iki dönemden) anlaşılmasını veya anlaşılabileceğini, yani her bir toplum; Kur’an’ı kendi çağına, kendi kültürel algısına ve içinde olduğu sosyal yapısına göre anlamalı ve dillerine öylece çevrilmeliydi.

Bazı din alimleri “mesânî” sözcüğünü kendisinden önceki “müteşâbih” sözcüğünden ayırarak şu görüşü ileri sürerler; Kur’an kendi kendisini açıklayan “ikişerli benzer” ayetler için bu isim sıfatı vermiştir. Fakat bunu bütün ayetler için kanıtlamak pek de mümkün ve makul değildir. Aynı konuda onlarca (iman, küfür, zekat, salat, savm vb) ayet varken, birçok ayet ise müstesnadır. (Örneğin “hırsızın elini kesin” dönemsel olan bu yargısal hüküm, yalnızca müteşabih olan bir ayette geçmektedir./Maide Suresi-38).  

Din alimlerinin oluşturduğu “anlama engelinde” bir diğer sorun da, Kur’an’ın “nüzul sırası ve nüzul sebebi” konusu olmuştur. Başından beri parça parça inzal edilen Kur’an önce Peygamberimiz tarafından okunur. “Vahyedildiği şekliyle; ayet, necm, grup veya bölümler halinde” ayrı ayrı sahifeler üzerine yazılır, ayrıca da ezberlenirdi. Sonraları Halife Osman zamanında bir araya getirilen ve sahabenin görüşleriyle oluşturulan bugünkü tertip/sıralama; Allah tarafından parça parça bildirilen vahyin kronolojisine uymamaktadır. “Mushafın tertibi” Müslüman din bilginleri arasında her zaman ayrılık konusu olmuştur. Fakat bu ayrılıklar ve mevcut sıralamadaki Kur’an’ın asla sorunlu olduğu anlamına gelmez. Yalnızca araştırma ve akademik çalışmada nüzul sebebi ve sırası önem arz etmektedir…

Nüzul sebebi, yeri ve sırası; vahy döneminde, ayetleri oluşturan sözcüklere tam bir bağlam/kontekst değeri kazandırıp anlaşılmasında hiçbir pürüz bırakmıyordu. Oysa bugün bu asal zeminden kopuk bir algı, ayetleri muhkem’den müteşâbih’e taşıma yanılgısı için başlıca sebep olmaktadır.

Kavram-bağlam ilişkisinin kopmasından meydana gelen ve anlama yanılgısına yol açma konusuna, “Kevser suresinin; bugünkü tertipteki yeri, çevirisi ve tefsirleri” çok iyi bir örnektir. Bu sure, nüzul kronolojisinde; Mekkî ve 15. sıradadır. Günümüz mushafında ise 108. sırada yer alır. Nüzulde kendisinden birkaç sure önceki sıralarda olan Duha ve İnşirah sureleriyle bir anlam bütünlüğü içindedir. Risalet için verilen lütuflara bağlı olarak İlahi desteğin, Hz. Peygamber’in yanında olduğu hatırlatması yapılmaktadır. İçerik açısından bu surelerin devamı niteliğindedir. Nüzul sebebi ise Peygamberimizin davetini/tebliğini engelleyen müşriklerin sataşmalarına karşılık; “kevser” nimeti (ümmet) ile moral verilirken, “gırtlaklarcasına ve göğüs göğüse diren”  anlamındaki “venhar” emir kipi çekimli fiiliyle de Mekke’de “direnmeyi” talimatlandırır. Oysa din alimlerinin bu olgulardan uzak algısıyla sureden; “kurban kes” emri gibi yanlış bir tevil/çıkarsama yapılarak, sure muhkemden müteşabih konuma taşımakla kalmaz, ayetin anlamı ve devrimci bağlamı da çökertilir…

Dönemin din alimleri, nüzul sıra ve sebebi üzerinde sistematik ve ciddi bir çalışma yapmamışlardır. Şu anda bilinen nüzul sırası bile birçok noktalarda tartışmalıdır. Bazı ayet gruplarının arasına, bağlamı/konusu farklı ayetler yerleştirilmiştir. Bazı ayetler ise kendi nüzul grubundan ayrı surelere taşınmıştır. Şayet “uydurma hadis külliyatı” yerine bu konu üzerine yoğunlaşılsaydı; şimdi önümüzde daha işlevsel bir “siyer” ve mükemmel nüzul sıralı bir “Kur’an” olmuş olacaktı…

Yukarıda değindiğimiz zorunlu postulatların ilki; nüzul sırasına göre önce Zümer Suresi 23. ayetteki “müteşâbihen mesânî” Kur’an’ın kendi tanımlamasıyla ortaya çıkar. İkicisi ise Âl-i İmran Suresi 7. ayetinde geçen yalnızca “müteşâbih” sıfatıyla bu kavramsal özellikler bildirilmiş olur…

Din alimlerinin yüz yıllar boyunca oluşturduğu, yüce kitabımız Kur’an Kerim’in hakkıyla ve herkesçe anlaşılması engeli, ancak şu üç içerik/konuları kapsayan kavramlar altında incelenip irdelenirse belki o zaman tamamen ortadan kaldırılabilir…

A- Muhkem, B- Müteşabih, C- Müteşâbihen mesânî, şeklinde gruplara ayrılan ayetlerdir. Şimdi bu ayet ayrımlarını sırasıyla incelemeye geçebiliriz.

( Bu başlıkların incelenmesine yazının ikinci bölümünde devam edilecek)

Hz. DAVUD ve “Koyun Devrimi”

(Hz. Davud ve 99 Dişi Koyun -2-)

MÖ. 1020’lerde ayrı kabileler/vassallıklar halindeki İsrailoğullarının Kral Talut’la başlayan siyasi birliği, “Kuzey İsrail Krallığının” kuruluşu ve yükselişi Hz. Davud’la devam eder. Ardından Kudüs ele geçirilip başkent yapılır. Bu sürecin anlaşılması için, coğrafi ve siyasi ortamla ilgili şu özet bilgilere değinelim. İsrail Krallığı, batısında; kıyı bölgelerinde Fenikelilerin yaşadığı Akdeniz, doğusunda Lübnan Dağları ve kuzeyinde Suriye dağlık bölgesi bulunan geniş düzlüklerdeki imarlı kentlerden oluşuyordu. Tarihte Antik Filistinliler diye bilinen ve MÖ. 2000’lerde Akdeniz’den gelip Lübnan Dağlarına yerleşmiş olan halklarla birlikte, Suriye’ye doğru uzanan dağlık kesimlerde yaşayan; bölgenin kadim, en önemli halkı olan Amurrular ise ekonomik ve siyasal olarak çökmüş haldeydi. Yine aynı bölgede Sami halklarından; Kuzey Arapları, Aramiler, İbraniler ve Kenaniler olmak üzere, istikrarlı yönetimlerden yoksun birçok kavim, güçlenen İsrail Krallığı egemenliğine açık haldeydi. Kur’an-ı Kerim, dağlık/kırsal bölgelerde yaşayan ve çoğu hayvancılıkla uğraşan bu karışık halkları topluca “Dağlar” diye adlandırmaktadır. (Bugün ülkemizde; hem bir denize hem de kıyısında yaşayan halkımıza verdiğimiz ismin benzeri; Karadenizli, Egeli gibi.) İsrailoğulları ise daha çok kent merkezlerinde ticaretle uğraşan, askeri ve siyasal güç odağı haline gelmiş seçkin topluluklar olarak bulunuyordu…   

Hz. Davud (as), İsrail Kralı Talut’un komutasındaki az bir kuvvetle Antik Filistinlilerle giriştikleri savaşta; güçlü bir orduya sahip Calut’u öldürmesiyle (Kur’an bunu cinayet değil; yeryüzünün saldırgan-katil fesatçılardan temizlenmesi olarak tanımlar.) Dağlar’ın kontrolü İsrail Krallığına geçmiş ve onu bölgenin tek hâkimi yapmıştı. Bu zaferden sonra Hz. Davud, büyük olasılıkla Kral Talut’un (diplomasiden ve ordudan sorumlu) danışmanı olmuş (Eller sahibi; iktidar araçları, siyasi yetkiler. Bk. Sâd S. 17), geçen yıllar içerisinde siyasal birikim ve hukuk bilgisi de artmıştır. (Bakara S. 251, Sâd S. 20)

Uygarlığın gelişim sürecinde; siyasal ve ekonomik dönüşümlerin yaşandığı tarih devirlerinin en önemlisi olarak “Demir Çağı” kabul edilir. İnsanlığın MÖ 10.000’ler veya daha öncesinden taşıdığı (eski çağlardaki) birikimlerini aktardığı bu çağa, MÖ 1200-1000’lerde Hititler öncülüğünde demirin ergitilip verimli şekilde kullanılmaya başlanmasıyla geçilmişti. Demiri işlemenin uygarlık dönüşümlerine etkisi nedeniyle bu devreye “demir çağı” adı verilmiştir. Silah ve tarım aletleri (sanayi) üretiminde demirin yaygın olarak kullanılmaya başlanması Hz Davud dönemine rastlar. Bu da bölgesel ekonomik, askeri ve siyasi güç olma konusunda Hz. Davud ve İsrail Krallığı lehine önemli katkılar sağlamıştır. (Bkz. Sebe S. 10-11, Enbiya S. 80)

Yine onun bu iktidar danışmanlığı/siyaset yıllarında, İsrail Krallığının sınırları ve gücü epeyce artmış; Doğu Akdeniz kıyısındaki Fenike ülkesi, fethedilen Filistin toprakları (Dağlar) ve halkları İsrail Krallığına dahil olmuştur. Asur ve Mısır istilasına karşı; eskiden beri bölgede (Bkz. MÖ. 1274 Kadeş Savaşı) ticari, siyasi ve güçlü askeri etkisi olan Büyük Hitit Krallığının ardılları olan (Kuşlar) küçük “Geç Hitit Krallıkları; Karkamış, Tabal, Milid, Kıbrıs vd.” ile ticari ve askeri savunma, “işbirliği anlaşmaları” yapılmıştır. (Kuşlar: Büyük olasılıkla bunlar, Geç Hitit krallıklarına ait anlaşmalı askerlerdir. Mısır ve Asur ordularına karşı Hz. Davud’un emrinde, “çift başlı kartal sancağıyla” bölgede bulunuyorlardı. Günümüzdeki BM, NATO askerleri gibi). Burada Hz. Davud’un; İsrailoğulları, Filistin halklarından (Dağlar) ve Hititlerin (Kuşlar) askerlerinden oluşturulmuş büyük karma orduların komutasında olduğu ihtimalini de göz ardı edemeyiz. Hz. Davud, risalet göreviyle başta ülkesinin halkını; hem diğer toplulukları Allah’a inanmaya ve ibadete yönlendirmiş hem de sabah-akşam (içtimasında verdiği eğitimle) bu birlikleri her açıdan denetleyip idare etmiştir. (Sâd S. 18-19, Enbiya S. 79).

“Koyun olayının” bu tarihsel dönüşüm çağında yaşanması bir tesadüf olmasa gerektir. Yeni bin yılın başlarında yaşanan bu devrimle “demir çağına” geçişin son halkası da tamamlanmış olur. Kur’an’ı Kerim’in bu dönemde demiri, iktidarın siyasetin (mülk) ve askeri gücün (silah) bir aracı olarak betimlemesi; dişi koyunu, iktisadi bir değişimin/devrim kavramına aktararak kullanması; ekonomi ve siyasi bilimler açısından dikkate değerdir… 

İhtilalcilerin onu “kendi mihrabında” (hususi evinde) bulmasına bakarak; Hz. Davud’un iktidara veya siyasetteki fiili katılımına Talut’un ölümüyle ara verdiğini düşünebiliriz. Bir antik gelenek olarak Talut’un yerine (halef olan) oğlunun geçmesiyle bu yeni kral, Hz. Davud’u “danışmanlıktan” uzaklaştırmıştır da diyebiliriz. Mihrabındaki sükûnetinden yola çıkarak Hz. Davud’un görevinden/saraydan çekilip, yalnızca zikir ve halkı irşat işlerine döndüğünü de iddia edebiliriz. Diğer taraftan, “Antik-kapitalist Yahudi tüccarlar” zengin sınıftan olmayan birinin iktidarda olmasını, yağma düzenleri açısından belki de riskli görmüş olabilirler. (Bkz. Bakara S. 257). Hz. Davud’un kraliyet işlerinden çekilmesinin bir başka nedeni de; her yönüyle tanıdığı bu yeni yetme kralın, riyaset ve adaletten (devlet adamlığından) yoksunluğunu iyi bilmesindendir. Nitekim 5-10 yıl içerisinde ülkede “koyun isyanının” patlak vermesi, bir nebinin ferasetinden kaçmamış olması gerçeğiyle açıklanabilir…

Koyun Devrimi

Sad suresi 21-23. ayetlerde geçen tüccarların/halkın durumu ve Hz. Davud’a naklettikleri 99 koyun olayı ile ortaya konan tabloda, ülkedeki ekonomik hayatın çökmüş olduğu açıkça belirtilmektedir. Bu tablo, ülkedeki sosyal ve siyasi birliği de bozmuş olabileceğinin göstergesiydi demiştik. Büyük olasılıkla MÖ 1000’li yılların sonuna doğru İsrail Krallığında dalga dalga yayılan bir ayaklanma, “eyyamcı kralı” tahttan indirmiş; isyancıları doğruca Hz. Davud’a getirmişti. Bu isyan; bir kralı tahttan indirdiği, yönetimi ve iktisadi düzeni/yasaları değiştirdiği için bir devrim niteliği kazanmıştır…

İhtilalcilerin ayaklarının tozu, isyanın gürültü ve patırtısıyla Hz. Davud’a koşturmalarının iki önemli sebebi vardır. Birincisi, ihtilalciler Hz. Davud’un ihtilale bakışını ve eski düzen konusundaki fikrini almak istemişlerdir. İkincisi ise önceden bildikleri ve adaletine güvendikleri en uygun aday o (nübüvvet sahibi ve iktidar yetisi/siyaset bilgisi) olduğu için ayrıldığı eski idareciliğine, kral olarak dönüp dönmeyeceği tavrını öğrenmektir. İkinci durumu yazının birinci bölümünde ele almıştık. “Devrimin ruhunu anlama” açısından diğer nedenin de irdelenmesi gerekir…

İhtilalciler bir koşul olarak; önce  “ülkedeki zulme son verecek adil yasalar getirilmesini” isteyip (22. ayette), sonra ülkedeki bu (zulümlere) ticari haksızlıklara (23. ayette) konu edilen olaya nasıl bir politik çözüm (adil düzen)  getireceğini bizzat Hz. Davud’dan duymak isterler. Amaçları işi garantiye almaktır. Başta, “Ülkenin içinde olduğu ve çoğumuzun ezildiği bu sömürü ve yağma düzenine son verecek adil bir düzen istiyoruz! Sen, hem nebi ve güçlü siyasi kişiliğinle hem de kahramanımız olarak adayımızsın, bu yüzden sana geldik.” Sonra da dişi koyun örneklemesiyle “İşte halka zulmedip, sorun çıkartan; ticari haklara tecavüz eden düzen bu! Haksızlığı giderecek yasalar getirip, bizi adaletle yöneteceksen krallık senindir.” demişlerdir. Eğer bunun tersini yapmış olsalardı; o zaman Hz. Davud’un o sırada kral olduğunu ya da devrimcilerin her halükarda onun krallığına razı olduklarını düşünecektik. Ama ihtilalciler önce adaletli yasalar istediklerini, sonra da yeni iktidarın/yeni düzenin nasıl olacağını sormuşlardır. Bu da ihtilalcilerin Davud’u koşullu kral yapmak istediklerinin belirtisidir. Sözcüler, halkın devrime verdiği destekle kararlı ve tavizsizdir; en azından ezilen taraf öyledir...

Birinci sebepte ihtilalcilerin, Davud’un iktidar fikrini anlamaya çalıştıklarını belirtmiştik. Bu varsayım, 21. ayette geçen “Hz. Davud’un isyancıların gürültüsünden irkilmesi” durumunda saklıdır. Her siyasal devrimde olduğu gibi bu devrimin de haklı nedenleri; “başlangıcı, olgunlaşması ve sonuca varması” gibi yılları kapsayan süreçleri olmuştur. Bu süreci izleyen Hz. Davud; kraliyete yakın olduğundan, kendisinin de ihtilalcilerin hedefinde olabileceğini düşünmüş de olabilir. Aklında ve gönlünde iktidar isteği olmayan birisine, ihtilalcilerin baskın vermesi her halde hayra alamet sayılmaz. Bu ihtimale göre Hz. Davud’un irkilmesi gayet doğaldır…

Fakat Hz. Davud’un korkusu daha önemli bir şey olmalıdır. Acaba onu, devrimin kapıya dayanması, kendisine kadar ulaştığını görmek mi endişelendirmiştir?

Ortada, zalim/beceriksiz kralı deviren ve adaleti arayan cesur ihtilalciler varken; krallığı/iktidarı hiç düşünmeyen bir insan için her halde (Kral Talut’a) halef olmak büyük bir fitneyi/sıkıntıyı da beraberinde getirecektir. İşte bir peygamberi endişelendiren “fitne/imtihan” bu olmalıdır…

Evet, “dişi koyunlar olayı” Hz. Davud’u krallığa götürmektedir. Bunun çetin bir imtihan olduğunu, Allah’a karşı nübüvvet görevi içindeyken adaletten sapma korkusu, onda imtihan edildiği/sınandığı düşüncesini oluşturmuştur. 24-26. ayetlerin çevirilerini okuduğumuzda; Hz. Davud’un kendisinin Allah tarafından imtihan edildiğini zannetmesi (fitne/çetin bir sıkıntı içerisine gireceğini düşünmesi) işte bu krallık teklifi sebebiyle olmalıdır. Yahut ihtilalcilerin önce Davud’un iktisadi politikasının ne olacağını soruşturması; onu krallık politikasıyla ilgili (devrik kralın izinden gidip gitmeyeceği, ya da onun yandaşı olup olmadığının) denendiği zannına sevk etmiş de olabilir. Her iki durumda da Hz. Davud, istemeden tahta oturmayı bir fitne (imtihan/sıkıntı) olarak düşünmüş veya zannetmiş olmalıdır…

Yazının birinci bölümünde, Sad suresi 21. ayetin ihtilalin/devrimin ruhunu özetlediğini belirtmiştik. Şayet Hz. Davud önceden kral olmuş olsaydı; bu siyasi darbenin öncülerini ve galeyan içindeki halkı, daha başta kraliyet askerleri karşılayacaktı. Oysa ayette geçen, ihtilalcilerin önündeki tek engel “evin dış duvardır.” Büyük gürültü ve taşkınlık içinde olan kalabalık, muhtemel bahçe kapılardan sığmayan ihtilalciler; bahçe duvarlarını gürültüyle aşıp, adil kralı bir an önce tahta oturtmak istemiş olmalıdır. Yine aralarında, zengin tüccarları ve yoksul çobanları ayrı ayrı temsil eden sözcülerin olması, devrimin organizeli olduğu ve köklü bir süreçten geçtiğini gösterir. Muhtemelen, devrik kralla birlikte umutlarını yitirmiş olan antik-kapitalistler de; yeni iktidara hoş gözükmek ve eldeki parsayı korumak için devrimin son perdesine dahil olmuşlardır…  

22. ayette Hz Davud, mihrabına (özel mülküne) gelen sözcüleri; adaletli kral/yönetici olmasını (her iki tarafı da gözeten; fasl’el hıtâbi/faslı hitap) isteyen ve kendisini krallığa seçtiklerinin beyanı olarak anlamıştır. 23. ayette söz edilen konuyu iyice dinleyen (bilen) Hz. Davud; kendisinden beklenen adil hüküm (yönetsel düşüncesini) cevabını 24. ayette açıklamıştır…

Bir Peygamberin Antik-kapitalizme Müdahalesi…

İktidara asla talip olmayan, fakat yapılan bir devrim ve halkın (tercihi) isteğiyle kendisini krallıkta bulan Hz. Davud; iktidarı kendisi için bir “imtihan/fitne” olarak görür. Çünkü iktidar, “halkın hukuku için Hakka karşı sorumludur.” Yönetim sırasında; olumsuz ve adaletsiz her durumun sorumlusu artık kendisidir. Bir peygamber için iktidar/krallık, herhalde yeryüzündeki en zor iş olmalıydı…

Bütün toplumları ayakta tutan birincil güç; doğru ve adil yapılanmış bir ekonomik sistemdir. Küçük tüccarın; işçilerin/memurların ve çiftçilerin emeğinin korunması için, ticari piyasaya ve sermayenin haksız rekabet gücüne/hareketlerine karşı önleyici müdahaleler gerekmektedir. Bunlar da adil yasalarla sağlanır. Bunu sağlayan araç ise iktidardır. Siyasal toplumu/iktidarı güçlü kılan ise; izlediği “adil ekonomik yapılanma” ve güvenliği sağlamadaki başarısıdır. Biri (toplum) diğerine siyasi destek; diğeri ise (iktidar) halka adil yasalarla destek vererek, adına işbirliği de denen “devlet” organizasyonu ancak gerçekleşecektir.  Böylece toplum ve siyasal çevre dengesi kurulmuş olacaktır. Bu ilkeden hareketle Hz. Davud, kendi halkı ve ülkesine bu “araçsal sistemi” en adil bir şekilde yerleştirmelidir. Çardağına (mihrabına) yığılan devrimcilere vereceği cevaplar tatmin edici ve beklentileri karşılamalıdır…

Buradan söz konusu Kur’an ayetlerinin bilinen eksik meallerinden farklı,  bağlam/kontekst ilişkili Türkçe çevirisini yapabiliriz. Aşağıdaki ayetler, Hz. Davud’un halkıyla arasında geçen önemli/tarihsel görüşmesini aktarır.

Sâd Suresi;

24: Onun, senin dişi koyununu (% 1’lik sermayeni) kendi dişi koyunlarına (%99’luk sermayesine) katması (piyasanın tamamını ele geçirmesi) senin hakkına büyük tecavüzdür. Ortaklardan (ticari şirketlerin/piyasanın) çoğunun birbirlerine yaptığı bu hak gaspı (monopolcü; tekelci sermaye) büyük zulümdür. Yalnızca ahiret gününe iman edenler (merhamet ve adaletli olanlar başkalarının hukukuna saygı gösterir) ve erdemli çalışanlar (bu haksızlığın) dışındadır. Ne yazık ki bu durumda olanların sayısı çok azdır. Davud (krallığı nübüvvete tercihle) sınandığını zannederek (krallığı kabul ettiğinden dolayı/İlahi görevi ihmal korkusuyla) Rabbinden af dileyip yerlere kapandı.  Sonra (kabullendiği görevde halkın derdi için) eğilip, Hakka yöneldi.

25: Böylece af istediğinde (her konuda) ona bağışlayıcı olduk.  İşte gerçek de şu ki; onun (kaygılandığı şeyler zaten kusur değildi) katımızda oldukça yüksek bir makamı vardır; o makam ne kadar güzel bir (kabul) dönüş yeridir.

24 ve 25. ayetlerden şunlar anlaşılmaktadır.

İhtilalcilerin ısrarcı beklentilerine boyun eğen Hz. Davud; bu görevi halkın hukukunu korumak ve ülkede adaleti sağlamak amacıyla onlara saygı gösterip, teklifi kabul etmek zorunda kalmıştır. Sonrasında da; adalet ve merhametten sapma korkusu Hz. Davud’u Allah’tan mağfiret/af dilemeye götürmüş olmalı. Yönetsel (yasa koyma ve hukuku gözetme)  işlerden dolayı düşebileceği hatalar için Yüce Allah’tan hep af isteyip bütün işlerinde ona (duaya) yöneldi.

Hz. Davud’un Allah’tan af/bağışlanma istemesinin altında başka bir neden daha olabilir. Talut’un ardından idari işlerden/kraliyetten çekilmesiyle meydanı boş bulan yeni kral ve kentli Yahudi antik tüccarların, kırsalda yaşayan (Dağlar) çobanlar aleyhine; ülkeyi ekonomik ve siyasi kargaşaya/çöküşe sürüklemiş olmalarıdır. Böyleyse bu durumda bir nebi olan Hz. Davud; olanlardan kendisini sorumlu tutmuş ve Allah’tan af dileme düşüncesine gitmiş olması da mümkündür…

Ve Hz. Davud; krallığın/iktidarın gücüyle kibirlenmeden, hukuk karşısında onlarla birlikte (rükû edip/eğilerek) halkla beraber oldu. Onların derdiyle dertlenip tutuştu; hak için halka hürmet gösterdi. Ancak bu şekilde görevini layıkıyla başarabilirdi. Halkın beklediği adalet karşısında, hep yerlere (Allah’a) kapanarak her iktidar için lazım olan merhameti sağlamış olmalı. Toplumlar, ancak adil yasalarla yönetilirler ise küçük yanlışları ve eksikleri görmezden gelebilir. İktidarın sağladığı genel memnuniyet; halkı her devirde huzur sükûnete kavuşturur…

Yine bu ayetlerde şunu da okuyoruz, Hz. Davud (as) adil bir kral olarak halkın nazarında; bir nebi olarak da Allah katında güzel bir makama ulaşmıştır. Krallığının veya ömrünün sonunda, oğlu Hz. Süleyman’a ve sonraki çağlara örnek olacak bir adalet devleti bırakmıştır…

Yüce Allah sonraki ayette, iktidara getirilen Hz. Davud’a; onu kral yapanın halk olduğu, onların arasında adaletle hükmetmesini, halkın hak ve özgürlüklerini korumasını ister. Yine Kur’an, “Hz. Davud’un adalet iktidarı” üzerinden tüm (zamanların) iktidarlarını “adalet ve liyakat” ilkesine bağlayıp, “Allah yolundan” ayrılan yöneticileri sert bir şekilde uyarmıştır. Halkın, Kur’an’ın bu uyarısına sığınarak; “zalim rejim ve yağmacı iktidarları devrimle değiştirmeleri” mesajı ise kıyamete kadar kalıcıdır…  

Sâd Suresi;

26: Ey Davud! Gerçekten, seni bulunduğun topraklara halife (yaşadığın ülkeye siyasi bir lider; kral) yaptık. Artık insanlar arasında dosdoğru hüküm ver ve (ülkeyi adil yasalarla) yönet. Heva ve hevesine (kişisel tutku ve arzularına, çıkarcıların istediği haksız düzenlerine) uyma; yoksa Allah’ın dosdoğru yolundan (halkın hak ve desteğinden uzaklaştırır) saptırırlar. (İktidarda olanlar iyice bilsinler!) Hesap gününü umursamayıp (unutup ta) Allah yolundan (hak ve adaletten) uzaklaşanların göreceği karşılık; kesinlikle çok şiddetli bir (devrim ve) azaptır. 

Bu 26. ayetten de daha iyi anlaşıldığı gibi Hz. Davud, “koyun devrimiyle” krallığa getirilmiştir. Ayetteki  “seni halife yaptık” fiili halk adına söylenmiştir. Belki de tarihte halkın isteğiyle (sivil seçimle/tercihen) iktidara getirilen ilk yönetici Hz. Davud’dur…

Bütün bunların ardından MÖ 1000’li yıllarda; küçük tüccarların, köylülerin ve çobanların yaptığı bu ihtilalin adına “koyun devrimi” desek yeridir. Bu devrim belki de antik çağ (insanlığın) yoksullarının, sermayeye (prekapitalizme) karşı yaptığı ilk devrimdir. Ama Hz Davut ve Hz. Süleyman Krallığının; peygamberler tarihinde devlet yönetimi ve adil iktidara model olma açısından ilk olduğu ise tartışılmaz bir gerçektir. Bu gerçeğin ayrıntıları Yüce kitabımız Kur’an’ın diğer surelerinde de anlatılan “Davud ve Süleyman kıssalarıyla” pekiştirilmektedir. Günümüzde doğal kaynakları ve piyasayı gasp etmiş; yağmacı ve sömürgeci “liberal kapitalist tüccarlara ve yine tefeci finans kapitalin (kartellerin) ele geçirdiği iktidarlarına karşı, devrimci bir mücadele vermek, “Hz. Davud Adaleti” istemek her Müslüman’ın hakkıdır…

Kazım Bayar/06.09.2012

Kaynakça:

1- Kur’an’ı Kerim

2- İktisat Tarihi (Prof. Dr. Tevfik GÜRAN, İstanbul; 1999)

3- Siyasal Düşünceler Tarihi (Alâeddin ŞENEL, Bilim ve Sanat Yay. Ankara; 2008)

4- Ekonomi Sözlüğü (Erhan ARDA, Alfa Bas. Yay. İstanbul; 2002)

5- Hitit Kralı IV. TUDHALİYA (İlknur TAŞ, Arkeoloji ve Sanat Yay. İstanbul; 2008)

6- Amurru Göçleri ve Amurruların Eski Ön Asya Tarihindeki Rolleri (Dr. Cemil Bülbül-       http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/1575/17086.pdf)

Hz. DAVUD ve 99 DİŞİ KOYUN -1-

Peygamberimiz Hz. Muhammed (as) elçi olarak geldiğinde Mekke, hem bir iktisat sisteminden hem de siyasal bir tecrübeden tamamen yoksundu. Şehrin, oligarşik bir çetenin elinde oyuncak haline gelmiş ticari durumu ve buna bağlı çürümüş bir sosyal hayatı vardı.  Yüce Allah (cc), Kur’an’ın birçok kıssasında olduğu gibi; Peygamber Hz. Davud ve oğlu Hz. Süleyman kıssaları üzerinden insanlığın tarihteki siyasi ve iktisadi adalet tecrübesini peygamberimizin dilinden, bu siyaset (devlet) geleneğinden yoksun Mekke’ye aktarmaktaydı… 

Kur’an’ı Kerim’de Hz. Davud (as) kıssası önemli bir yer tutmaktadır. Mekke ve Medine’de yaşayan Ehli Kitap, dinsel birikimlerini Peygamberimiz aleyhinde alaycı şekilde kullanarak İslam tebliğini hafife almaya uğraşıyordu. Bu inkârcılar; tarihsel birikimleri olan Tevrat ve İncil üzerinden risaletin önünü kesmeye çalışılırken, tahrif edilmiş bilgileriyle de peygamberlerin şahsiyetleri hakkında uydurmuş oldukları iftiralarla risalet tarihine gölge düşürmekteydi. Bu sebeple Kur’an’ın bütününde büyük yer tutan kıssalarının iki önemli amacı vardı;

1- Geçmişten taşınan tarihi olayların yalan ve yanlışlarını düzeltip, doğrulamak.

2- İnsanlığı yeni baştan inşa edecek olan; sosyal, ekonomik ve kültürel yapıyı biçimlendirecek siyaset felsefesinin temellerini oluşturmaktı.

Bunları sağlayacak kıssalardan biri de Hz. Davud’un hayatını konu edinen dosdoğru bilgilerdir. Kur’an’da Hz Davud ve dönemiyle ilgili önemli bilgiler içeren kesitler vardır. Bu kesitlerden birisi de “99 dişi koyun” olayıdır. Bu olayın anlatılmasıyla Kur’an; hem Peygamberimize adil bir iktisadi (ticari) piyasa yapılandırmasını hem de Mekke’deki tefeci-bezirganların kurdukları sömürü düzeninin anlaşılmasını sağlamaktaydı. Bütün bunlarla birlikte Yüce Kitabımız, bugün dahi İsrailiyat kaynaklarından İslam’ın Kur’an dışı (tefsir, siyer ve fıkıh) dini eserlerine; menkıbeler ve uydurma hadis yoluyla devşirilen çirkin iftiralarla dolu rivayetleri kesin bir dille reddetmişti...

Hz. Davud (as) ve döneminin anlaşılması için şu ön bilgiler vazgeçilmez bir zorunluluktur. İnsanlığın en eski Ön Asya uygarlıklarından olan; Mezopotamya, Mısır, Yunan ve Anadolu’da yaşayan toplulukları ve kurdukları krallıkları inceleyen İlkçağ tarihinin (MÖ. 11. ve 9. yy. arasının) iyi bilinmesiyle birlikte, o dönemin siyasi ve ekonomik yapısının da analizi gerekmektedir. Bu konu ileride, “Hz. Davud, Dağlar ve Kuşlar” başlığı altında ayrı olarak incelenecektir… 

İlkçağ ve Ekonomisi

Neolitik/sosyo-ekonomik devrimle birlikte Mezopotamya topraklarının sulanabilir nehir vadilerinde ilk şehir devletleri kurulmaya başlamıştı. Tarım için açılan su kanalları ve düzenekleri sayesinde bu bereketli topraklardan kat kat ürün alınıyordu. Bu tarımsal üretime bağlı olarak nüfusta da hızlı bir artış olmuştu. Göçebe ve düzensiz toplulukların şehirlere yaptıkları yağmacı saldırıları hep sürse de geçen binlerce yılda ilkçağ uygarlıklarından Sümer, Akad, Babil ve Asur devletleri bölgede birer birer tarih sahnesinde yerlerini aldılar (MÖ. 4000-1000). Yine antik çağda, insanlık için çok önemli olan (yazının bulunması, takvim, bakırın eritilmesi, tekerleğin atlı arabada kullanımı,  yelkenli gemi, çömlekçi çarkı, saban vb.) icatlar sayesinde şehirler hızla gelişti. Bu gelişmelere bağlı olarak sosyal sınıflar, yönetim yasaları ve özel mülkiyet konuları da gün yüzüne çıktı.  Şehirler bölgesel devletlere dönüşüp, aralarında egemenlik savaşları başladı. Bunun yanı sıra bölgeler arası ticaret de hız kazandı. Uzak bölgelerle yapılan ticareti düzenleyen hukuk kuralları, ticari yollarının korunması, borç-alacak ilişkilerini düzenleyen anlaşmalar daha ilkçağda insanlığın başlıca işleri arasına girmişti. Mezopotamya’nın Anadolu, Kıbrıs, Suriye gibi bölgelerle yaptığı bu ticari faaliyetlerde bakır, gümüş, altın ve demir madeni uzun yıllar boyunca ticari malların değişim aracı olarak kullanıldı.

Mısır ise antik çağda deniz ve çöllerle çevrili, aşılması güç bir coğrafya da yer aldığından uzun süre dış istila ve ticari ilişkilere kapalı kaldı. Mülkiyetin yalnızca firavunlarda olduğu bu ülkede, köle haline getirilmiş halkın; toprak mülkiyeti olmadığı gibi ticaret yapması da yasaklanmıştı. Yaşamları, firavun ve valilerine ait olan tarım -inşaat işlerindeki çalışmalarına bağlıydı.

Orta Anadolu’da MÖ. 1700’lerden itibaren görülmeye başlanan Hattiler (Hititler); MÖ. 1300’lere geldiklerinde Ön Asya’yı siyasi ve ticari olarak biçimlendiren büyük bir devlet haline gelmişti. Hititler; Suriye, Filistin ve Mısır’a kadar olan bölgedeki küçük krallıkları kendilerine vassal (bağımlı) yapmışlardı. Özellikle IV. Tudhaliya’nın krallığı (MÖ. 1260-1220) döneminde; Filistin bölgesindeki Ammurilere üstün olacak şekilde/tek taraflı anlaşmalar yapılmış, Asurluların Akdeniz ticareti bloke edilmişti. Bölgedeki Hitit politikası; ticari, siyasi ve askeri etkisi MÖ. 9. yüz yıla (Hz. Süleyman dönemine) kadar sürmüştü… 

Yunan yarımadasında yeterli ve ekilebilir toprakların olmaması, ekonomiyi elinde tutan Atina’yı zeytin ve şaraplık üzüm üretimine yönlendirmişti. Ayrıca deniz ürünleri ve bu yolla da Akdeniz adalarındaki ticari dolanıma dahil olmuşlardı. İlkçağ Yunan toplulukları için gerekli olan tahıl ise Anadolu’dan şarap, zeytin ve yağının takası yoluyla temin ediliyordu. Atina’daki ticarette ise değişim aracı olarak daha çok demir parçası ve çivi kullanıyordu. Bu durum, Batı Anadolu’da Lidyalıların MÖ. 500’lerde altın ve gümüş karışımı ilk parayı darp edinceye kadar sürdü. Ön Asya uygarlıkları binlerce yıl boyunca, ticarette para yerine; kereste, hayvan ürünleri, tahıl ve madenleri değişim aracı olarak kullandılar…

MÖ. 1020’li yıllarda Filistin topraklarında kurulan İsrail ve Yehuda Krallıklarında yaşayan (İsrailoğulları) halkının çoğunun tarım ve hayvancılıkla geçindiği konusu ise tartışılmazdı. Lakin MÖ. 980’li yıllardan sonra, yani Hz. Süleyman (as) döneminde gemi yapımında (ve denizcilikte ileri düzeyde olan) Fenikelilerin Hz. Süleyman’la yaptığı anlaşması sonucunda; Akdeniz kıyıları ve havzasında gerçekleşen deniz yolu ticaretindeki yoğunluk; Fenikelilerin öncülüğü ve kraliyetin denetiminde düzene konulmuş bir görünüm kazanacaktı. Hatta bu dönemde bugünkü Tunus sahillerinde kurulup gelişmeye başlayan ve ticari bir liman şehri olan Kartaca'yı sonraki dönemlerinde Akdeniz’i; Sicilya ve İspanya sahil kentlerini askeri ve ticari olarak denetimi altında tutan Semitik bir üsse dönüştürecekti… 

Dişi Koyun:

İlkçağ ekonomisinin neredeyse tamamının tarım ve hayvancılığa bağlı olduğunu belirtmiştik. Bu faaliyetlerden elde edilen ürünlerin takası/el ve yer değiştirmesi olan ticari hayat ise o dönemin şehir ekonomilerinde çok önemli bir yer tutmaktaydı… 

İlkçağda ticaret; kraliyet askerlerinin savunduğu, nüfusun zengin ve seçkin çoğunluğunu barındıran antik şehirlerin başlıca ekonomik faaliyetiydi. Tarım ve hayvancılık ise bu ticari hayatı besleyen ürünlerin önemli bir bölümünü sağlıyordu. İsrail ülkesinde tarım ve hayvancılık/çobanlık ise güvenli şehirler civarında yerleşmiş halkın çoğunun önemli bir uğraşısı ve geçimlik alanı olmuştu (Bkz. Enbiya S. 78). Halk arasında yapılan alışverişlerin ana mübadele/takas aracı, büyük olasılıkla koyun (küçükbaş hayvan) ve mamulleri olmalıydı. Bu da halk içinde zenginliğin değer ölçüsünü, yani servet/varsıllık gücünü belirlemekteydi.

Koyun, bir taraftan besin ve giyim mamulleri kaynağı olurken diğer taraftan da ticari bir değişim aracı (takasta değer ölçüsü) olmuş olmalıydı. Hayvancılıkla uğraşan toplumlar; başka bölgelerden getirilen diğer ihtiyaç maddelerinin (zirai, madeni, küçük sanayi, baharat vs. ürünlerin) karşılığı olarak “koyun veya mamullerini” bu ticari eylem mübadelesinde temel ölçü ve araç haline getirmişlerdi.

Yine hayvancılık yapan toplumlarda dişi hayvanın önemi büyüktü. Üretmenin, geçimliğin ve malı çoğaltmanın (ticari sermayenin) bir gerekliliğiydi. Zorunlu değilse kesimlik/kurbanlık da yapılmazdı. Bu sebeple “dişi hayvan” hayvancılıkla uğraşan her toplumda bir “sermaye artışı ve ürün döngüsü” (besin ve hayvansal mamuller kaynağı) olarak korunmaktaydı.

Bu kıssada söz konusu “koyun” benzetmesi hem gerçekçi hem de simgesel anlamda; “ticari varlık ve değer ölçüsü” yani aracı/para durumundadır. “Dişi” sıfatı ise sermayeyi ve bu sermayenin ticari dolaşım içindeki artma gücünü simgeler. Yine buradaki dişilik, yani doğurganlık/anaç özelliği de ticari bir işlevselliğe dönük olarak “kazanç/kâr” anlamını da çağrıştırır.

Kısaca, “dişi koyun” o günkü İsrailoğulları ülkesinin ticari alandaki varlığının değer ölçüsü ve takasta geçerli olan değişim aracı, yani bugünkü “sermaye ve piyasa” hükmündedir.

Konunun her yönüyle anlaşılması için, ilgili kavramların ekonomi literatüründeki anlamlarına da kısaca göz atmak faydalı olacaktır.

Para, Sermaye, Piyasa ve Ticari Rekabet

Para; basit tanımıyla bir toplumun kendi arasında yaptığı alışverişte mal veya hizmetlerin karşılığı için kullanmayı kabul ettiği değişim aracı ve birikimlerin kıymet/değer ölçüsüdür. Paranın işlevleri; a- Değişim aracı, b- Kıymet ölçüsü, c- Kıymet biriktirme (servet) aracı olarak üç ana başlıkta toplanabilir.

İlkel toplumlarda kullanılan paranın niteliği, modern toplumlara gelinceye kadar epey değişmiştir. Bu süreç sıralanırsa bir değişim ölçüsü olarak para çeşitleri şöyledir:

- Mal para; maden, kereste, tahıl, tuz, tütün, deri, hayvan, hayvansal ürün vs.

- Madeni para; bakır, altın, gümüş, bronz çubuklar veya külçesi vb.

- Sertifikalı kâğıt para; altın ve gümüşün tam karşılığı olarak banka sertifikasıyla taşınan değerli kâğıt.

- Banknot; altın veya gümüş olarak karşılığı tam olmasa da dar kapsamlı kullanılan resmi ve özel kuruluşların piyasaya sürdüğü banka teminatlı senet benzeri kağıttır.

- Kâğıt para;  Modern ekonomilerde, günlük kullandığımız paralardır.

- Bozuk para; bozukluk veya ufaklık para da yine günlük kullanılan madeni paralardır.

- Banka parası; kaydi paradır. Bankalarda mevduat hesaplarında görünen değerlerdir. Hemen nakde dönüşen/likidite paradır, hesaptan hesaba da dolaşabilir.

Sermaye; kazanç/kar, gelir elde etmek amacıyla işletilebilecek her türlü mal ve paradır. Başka deyişle üretimde kullanılan her türlü araç ve gereçlerin tamamıdır.

Piyasa; mal veya hizmetlerin (ihtiyaçların) satıcılarının arzı ile bunları satın alma ihtiyacı içinde olanların isteklerinin karşılanması ve fiyatların oluşumudur. İktisatçılardan bazıları piyasayı da “doğal kaynaklardan” saymışlardır.

Serbest piyasa; alışverişin tam rekabet şartları içinde serbestçe yapıldığı ticari ortamdır. Marksist ideolojiye göre piyasa, evrimsel olarak feodaliteden kapitalizme geçiş sürecinde ortaya çıkmışken; bir kısım ekonomistler piyasanın spontane oluştuğunu ve serbest piyasa unsurlarına bazı antik toplumlarda da rastlanabildiğini ileri sürmüşlerdir.

Serbest ticaret; devletin müdahalesi olmaksızın yapılan ticarettir… 

Sad suresinde tüccarlar arsında geçen tartışmanın içeriği; büyük olasılıkla antik çağda ortaya çıkan ve Marks’ın “tefeci-bezirgan sermaye” adıyla tanımladığı, bugünkü tekelci sermaye (finans kapitalin) benzerinin varlığı söz konusudur. Bu büyük tüccarların amacı; küçük çiftçi ve çobanların az sermayesini kendi büyük sermayesine katarak ticari piyasada tekel (monopol) oluşturup, arz-talep ve fiyat faktörünü kontrolleri altına almaktır.

Tekelci/monopolcü rekabet piyasasının günümüzdeki görünümü; fiyatları tek başına etkileyemeyecek kadar çok sayıda alıcı, bunların karşısında da tek bir satıcının olmasıdır. Böylece ortaya çıkacak olan monopolcü rekabet, tam rekabet koşullarının olmadığı bir durumu doğurur ve piyasadaki fiyat-talep dengesini yine tekelci sermaye/satıcının kendisi belirler… 

Ticarette Yüzde Hesabı (%) ve 99 Sayısı

Matematikte çokça kullanılan hesaplardan biri de yüzde ve binde hesaplarıdır.

Yüzde ve binde kavramları, iş ve ticaret hayatında bazı sayısal değerlerin karşılaştırılmasında kullanılır. Bu değerler karşılaştırılırken yüz sayısı ya da bin sayısı temel olarak alınır ve gerekli işlemler yapılır. Yüzde “ % ” şeklinde, binde ise “ %o ” şeklinde gösterilir.

Eğer 100 sayısı bir bütünün tamamı olarak ele alınırsa; o bütün için “yüzde yüz” (% 100) ifadesi geçerli olur. Ya da bir bütün, yüz eşit parçaya ayrılır; içinden yalnızca bir parçası ele alınırsa bu parça için “yüzde bir” (% 1) ifadesi geçerlidir.

Ticari hayatta bazı sayısal değerlerde çoğunlukla bütün için 100 sayısı esas alınarak karşılaştırma yapılır. Örneğin; % 50 kâr, % 25 indirim gibi. Bu karşılaştırma sonucunda istenen değerler hesaplanır.

İncelediğimiz ayette geçen “dişi koyun” kavramıyla kastedilen; bütün ülkenin ticari piyasasında işlem gören ticari sermayenin tamamı; % 100 oranı/rakamıyla ifade edilir. “Dişi koyundaki” 99 sayısı ise “sermaye ve ticari piyasanın” (yüz de doksan dokuzu) % 99’u anlamına gelir. Geride kalan sermaye ve ticari piyasa hacmi ise (yüzde bir) % 1 oranda kalır.

Ayette geçen bu yüzdelik oranlamadan şu sonuca varılmalıdır: İsrail ülkesinin bazı tüccarları piyasadaki ticaret hacminin ve sermayenin % 99’una sahiptirler. Geride kalan %1’lik dilimi de kendi sermaye ve piyasalarına içine kattıklarında; bugün “tekelci sermaye/finans kapital” dediğimiz ve o günkü (monopolcü) haksız rekabeti üreten “tefeci-bezirgânlar” ortaya çıkmış olur...

Antik Çağın Yahudi Kapitalizmi

Kur’an’da Hz. Davud’un krallığı ve dişi koyunlarla ilgili konu; Sad suresinin 17. ayetinde başlar. 19. ayete kadar Hz. Davud (as)’a bağlı olan/itaatkar; siyasi birlik ve anlaşma içinde olduğu topluluklardan ve onun takvasından söz edilir. 20. ayette ise Hz Davud’un iktidar gücü, doğruluğu ve adaletli kişiliği betimlenir. Kendisine yetkin bir siyasi bilgelik ve halk arasında yaşanan sorunları, iyice dinleyip hakkıyla çözüme kavuşturan (fasle el hıtâbi/faslı hitap) bir erdemlilik verildiği bilgisi de yine bu ayette tekrarlanır. Ancak bu 20. ayette, onun krallığının durumu hakkında önümüze iki ihtimal çıkmaktadır. 

Birincisi, (İsrail Krallığının) Kral Talut’un sayıca kalabalık ve güçlü olan Dağlılarla (Filistinlilerle) yaptığı savaşta; (muhtemel) Filistin Kralı olan Calut’un (Bakara S. 251) ölümünde ve savaşın kazanılmasında büyük pay sahibi Hz. Davud’tur. Bu durum ve kendisinde bulunan diğer özelliklerden dolayı en uygun kişi olarak krallığa getirilmiş olmasıdır. Yani bu ayet, Hz. Davud’un kral olduğu sıradaki durumunu anlatır.

İkinci ihtimal ise Hz. Davud, krallığa uygun en iyi aday olduğu halde henüz kral değildir. Devam eden ayetlerde anlatılan “dişi koyun davasından” sonra kral olmuş/yapılmıştır. Nitekim yine Sad suresi 25 ve 26. ayetler bu duruma güçlü anlamsal destek vermektedir.

Bu ihtimallerin iyi anlaşılması için; konuyu biraz daha açmak, dönemin siyasi ve ekonomik yapısına kısaca bir göz atmak gerekir.

Güçlü bir kral olan Talut’un ölümünden sonra yerine geçen oğlunun yönetsel becerisi yetersizdir. Bu kralın siyasi birlik sağlayamadığı ve iktisadi düzeni de ihmal ettiği durumu, 21 ve 22 ayetlerden de açıkça anlaşılmaktadır. Büyük sermaye gücünü elinde tutan dönemin (Yahudi) tüccarları; küçük sermayeyi (küçük girişimci ve esnafı) yok etmeye başlamıştır. Dönemin kapitalist serbestliği içindeki piyasa; ezilen toplumu, derin bir sosyo-ekonomik adaletsizliğe götürmektedir. Krallığın Talut döneminde başlayan siyasi ve ekonomik yükselişi, bu beceriksiz kral yüzünden çökmeye başlamıştır. Ticari hayata; zamanında ve dönemine uygun olan adil yasalar, müdahaleler yapılmamıştır. Bu ortamda gelişen tekelci serbest piyasa tüccarları/tefeci-bezirgân sermayesi daha da azmanlaşıp, küçük çiftçi ve çobanları yutmaya başlamıştır...

Bu koşullarda, yoksul yığınların sözcüsü durumuna düşen küçük tüccarlar/çobanlar; İsrailoğullarının bu beceriksiz kralına isyan etmiş ve ona destek veren “pre-kapitalist Yahudilerle” de hak ve adalet adına büyük bir çatışma içine girmiştir. Devrik kralın yerine düşünülen kişi ise krallığa daha yetkin/uygun görülen Hz. Davud’dur. Bu tespit ve kanaat halk tarafından çok önceden kararlaştırılmış olmalıdır. Buna bağlı olarak, ona krallık teklifinde bulunmak isteyen halk (yoksul olan ve ezilen her kesimden insanlar) bir ihtilal/isyan sonunda,  kitlesel bir eylemle Hz. Davud’a koşmalarının sahnesi Kur’an’da Sad suresi 21. ayete konu edilmiştir.

İsrail Krallığının başkentinde ticari piyasayı ele geçirmiş olan büyük sürü/sermaye sahiplerinin hasımları; muhtemelen, hayvan üreticisi halk ve onların şehirdeki zayıf uzantıları olan çok sayıdaki küçük satıcı çobanlardı. Bu halk, ülkenin tamamında yaşanan diğer siyasi kargaşaların da getirdiği bir isyan dalgası/devrim rüzgarıyla tahttaki sermaye işbirlikçisi kralı cesur bir hamleyle devirmiş olmalılar… 

Beceriksiz kralı tahttan indiren ve yağmacı “Yahudi pre-kapitalistlerin” tekelci sermaye oluşumlarına son vermek isteyen halkın; bu ihtilalin son aşaması olarak Hz. Davud’un yanına gelmeleridir. İhtilalin ruhu, ayette “duvardan atlama veya tırmanma” olarak betimlenir. Buradan, sonraki yaşanan diyalogların sahnelendiği ayetlerin çevirisine geçelim:

Ayet mealleri

Sad Suresi, kontekst/bağlam ilişkili Türkçe çevirisi;

21: Birbirine karşıt iki grubun; isyancı bir kargaşayla, onun özel makamına (mihrabına duvardan atlayıp) girenlerin haberinin önemini bilir misin?

22: (Onların bu izinsiz ve beklenmedik baskınıyla) Davud hayli irkildi. Korkma! Biz; birbirine karşıt, (birbiriyle rekabet eden) iki ayrı grubuz. Bazılarımız (güçlü olanlarımız), içimizden bazılarının (zayıf olanların ticari) haklarına tecavüz edip (ezip-sömürüp) dururken; sizden, aramızda kabul edilebilir, (zulüm ve haksızlığı giderecek) bizi kurtarıcı adil hükümler (verecek krallık müdahalesini) istemeye geldik dediler.

23: Gerçek şu ki bizler kardeşiz (aynı milletin ve aynı ülkenin tüccarlarıyız). Onun doksan dokuz dişi koyunu (onlar, büyük sermayeleriyle ticari piyasanın %99’unu elinde tutuyor) var. Benim ise sadece bir dişi koyunum var (ticari piyasam; sermaye gücüm, onunkinin % 1’i kadar). Böyleyken onu da (yüzde biri de kendi sermayesine) koyunlarına katmamı (ticaretten çekilmemi isteyip); sermayene kefilim (onu koruyacağım) bana bırak diyor. (Bu tekelci ve başıboş ticari piyasada) onun sözü güçlü (geçerli) olduğundan (yaptığı haksız rekabetle ticari hayatımızı yok etmeyi, sermayemizi kendi sermayeleri içinde eritmeyi amaçladı ve) beni sindirmeyi başardı.

Bu çevirilerden şu anlaşılmaktadır; ihtilal (devrim) yapan halk, Hz. Davud’u kral yapmak istemiş ve ülkeyi adaletle yönetmeye çağırmıştır…

Yazının ikinci bölümünde; aşağıda verilen başlıklar altında diğer ayetlerin çevirisi yapılacaktır.

Hz. Davud ve Koyun Devrimi

Bir Peygamberin Antik-kapitalizme Müdahalesi…

Kazım Bayar/30.08.2012

Kaynakça:

1- Kur’an’ı Kerim

2- İktisat Tarihi (Prof. Dr. Tevfik GÜRAN, İstanbul; 1999)

3- Siyasal Düşünceler Tarihi (Alâeddin ŞENEL, Bilim ve Sanat Yay. Ankara; 2008)

4- Ekonomi Sözlüğü (Erhan ARDA, Alfa Bas. Yay. İstanbul; 2002)

5- Hitit Kralı IV. TUDHALİYA (İlknur TAŞ, Arkeoloji ve Sanat Yay. İstanbul; 2008)

6- http://tr.wikipedia.org